Landschap
Het landschap van Egypte bestaat uit een grote woestijn die in tweeën wordt gedeeld door de Nijl. Duizenden jaren lang trad deze rivier één keer per jaar buiten haar oevers. Dat gebeurde in het heetst van de zomer: in juli, augustus en september. In oktober en november trok de rivier zich heel geleidelijk terug in haar bedding.
Landbouw
Door de trage terugtrekking bleef ieder jaar weer een laag slib achter op de beide oevers van het rivierdal èn langs de vele aftakkingen in de Delta. Hierdoor werd landbouw mogelijk midden in een woestijn waar nauwelijks regen valt. Aan dit wonderlijk fenomeen dankt Egypte zijn bestaan.
Oase in de woestijn
De Egyptenaren noemden hun rivierdal ta kemi: “het zwarte land”, naar de kleur van de natte modder die schril afstak tegen de okertinten van de omringende woestijn.
Overstromingswater
De jaarlijks overstroming werd veroorzaakt door tropische regens die in Ethiopië vallen van mei tot november. Het slib dat het water meevoerde zat vol vruchtbaar vulkanisch gruis (1).
Hapi
De Oude Egyptenaren verklaarden de jaarlijkse overstroming als een manifestatie van een goddelijke macht. Zij noemden deze godsmanifestatie Hapi. Deze Hapi is de oorzaak èn het gevolg van de overstroming, namelijk vruchtbaarheid en voedselvoorziening.
Iconografie
Op de tempelwanden kom je dit goddelijk wezen door de hele Nijlvallei tegen, gebeiteld in steen. Een androgyn wezen met ronde buik en hangborsten dat steevast komt aanzetten met voedsel of twee waterkruiken.
Vormentaal
Beide afbeeldingen zijn dus een vorm van schrift. De waterplanten op het hoofd verwijzen op symbolische wijze naar geografische locaties. De papyrus is bij uitstek de plant van de moerassige Nijldelta oftewel Beneden-Egypte. De waterlelie duidt op de rest van de Nijlvallei, oftewel Boven-Egypte.
Prehistorische wortels
Beide gebieden hadden daarom een eigen Hapi, ieder met een eigen verblijfplaats: één in het zuiden en één in het noorden. Deze symbolen verwijzen óók naar een ver verleden waarin deze geografisch zeer verschillende gebiedsdelen nog niet verenigd waren onder één gezag.
Natuurlijke tweedeling
Daarnaast komt de indeling in twee Hapi’s voort uit natuurlijke obstructies in de rivierbedding. In het zuiden bij het huidige Aswan liggen granietblokken en eilandjes in de rivier. Een gelijksoortige situatie deed zich voor in het noorden bij het eiland Roda, tegenover de oude hoofdstad Memphis.
De beide huizen van Hapi
Het overstromingswater Hapi kondigde zich bij deze obstructies aan met kolkende bewegingen. Het leek er uit de diepte omhoog te komen uit zijn hol om Egypte te bevloeien. Zo ontstonden er voor het Noorden en het Zuiden twee belangrijke plekken om stijging van Hapi met streepjes op een zogenaamde Nijlmeter bij te houden.
Het existentiële belang
Een stijging van 16 el d.w.z. – een kleine 8 meter – was de ideale hoogte voor goede oogsten en daarmee gelijke tred houdende belastingafdrachten aan het hof. Eronder of erboven spelde niet veel goeds voor de schatkist en het bewaren van orde in het land.
Voetnoot
(1) Sinds de bouw van de Grote Dam bij Aswan in 1971 overstroomt de Nijl niet meer in Egypte zelf. Een deel van het water van de tropische moesson regens dat op de hooglanden van Ethiopië valt, verzamelt zich in het Nassermeer, het grote stuwmeer meer achter de Grote Aswan Dam.
Aangezien er in Egypte nauwelijks regen valt, is het stuwmeer van levensbelang voor drinkwater en landbouwirrigatie. Vruchtbaar slib wordt ook niet meer afgezet en voor bodemverrijking is men aangewezen op kunstmest. Ook wekt de Grote Aswan dam met 12 gigantische turbines genoeg electriciteit op voor intern gebruik en zelfs voor export naar Israël, Jordanië en Turkije.
Inmiddels heeft Ethiopië de Grote Renaissance Dam gebouwd, en het stuwmeer erachter is sinds eind 2023 vol. Het doel is hier voornamelijk de electriciteitsvoorziening, maar ook het bevloeiïen van koffieplantages. De Grote Renaissance Dam van Ethiopië leidt tegenwoordig tot diplomatieke spanningen met Noord-Sudan en Egypte die vrezen voor lagere waterstanden en verlies van landbouwgebied.
Illustraties van de twee Hapi’s
uit: (2003) Dictionnaire illustré des dieux de l’Égypte,
door Ruth Schumann Antelme en Stéphanie Rossini
© Éditions du Rocher
