‘Scratch the surface and it will bleed archeology’
Orkney is een archipel van zeventig eilanden net boven het Schotse vasteland. Hoewel het bij weinig Nederlanders bekend is, zorgen archeologische opgravingen van de afgelopen jaren hier voor een aardverschuiving in het collectieve geheugen. En niet alleen van Het Verenigd Koninkrijk. Wat er is gevonden heeft implicaties voor een veel bredere context: wat we als periferie beschouwen, kan plotseling ‘uit de mist’ opduiken als een cultureel brandpunt.
En dat is wat recente archeologische vondsten op Orkney suggereren. De grootste bloeiperiode van de prehistorie zou hier duizend jaar eerder zijn begonnen dan in het Zuid-Engelse Stonehenge.
Kust van Hoy, gezien vanaf Mainland, Orkney. ©anniewrightphotography.com
De revolutie van het Neolithicum
Landbouw, veeteelt, pottenbakken en grootschalige steenbouw: het was dè grote revolutie van de prehistorie. Een verandering in leefwijze die je zou kunnen vergelijken met ons digitale computertijdperk en de aanstormende robotisering. De mens verruilde een nomadisch, jagend leven voor een bestaan met vaste woonplaats.
Het werd mogelijk door de toepassing van nieuwe technieken, zoals het zaaien van gewassen, het opslaan van voedselvoorraden, het hoeden van kuddes. Deze transitie had verreikende consequenties voor de inrichting van het sociale leven en de leefomgeving zelf, die nu vooral in steen werd vormgegeven.
Het zaadje valt in vruchtbare aarde (4000-2300 v.Chr)
De Neolithische revolutie was een wijdverbreid fenomeen dat op Orkney tot expansieve bloei kwam door een samenloop van gunstige, natuurlijke omstandigheden. Orkney had het allemaal: vruchtbare grond, visrijke wateren en een eindeloze voorraad aan steen, te vinden in groeven of in hapklare brokken langs de kust. Van kleinere – die zich gemakkelijk en zonder bindmiddel, ‘droog’ lieten stapelen – tot de grotere exemplaren die geschikt waren voor monumentale steenbouw. En dit alles op een relatief klein, en door de Atlantische Oceaan ingeperkt en afgeschermd, gebied.
Het nieuwe élan uitte zich in een explosie van weersbestendige vormen: in stenen nederzettingen, sacrale bouwwerken, steencirkels, gedecoreerd aardenwerk en artefacten uit harde steensoorten of walvissenbot. De huidige archipel telt meer dan 3000 Neolithische sites, waaronder de Ness of Brodgar, de nederzetting op Westray of die van Skara Brae tot de meest spraakmakende horen.
Een voorbeeldige nederzetting uit de IJzertijd
Steen is in het winderige en boomarme Orkney altijd een geliefd materiaal gebleven. Kennis van ‘droog stapelen’ bleef in stand, en kent 3500 jaar later een opleving in de ronde torens en nederzettingen van de IJzertijd. Een schoolvoorbeeld hiervan is, onder andere, te zien in Gurness. In deze nederzetting woonden in de eerste eeuwen van onze jaartelling, tweehonderd tot vierhonderd mensen. Gurness bleef tot diep in het eerste millennium in gebruik, en vloeide daarna naadloos over in een Pictische nederzetting.
Broch of Gurness, in de schemering van Orkney. ©anniewrightphotography.com
BBC serie
Voor wie meer wil weten over de prehistorie van Orkney is op youtube een driedelige BBC documentaire te zien.
Interesse heeft in een kleinschalige groepsreis naar Orkney? Zie het programma of neem contact op met Bert Hogervorst +31 (0)6.400.847.59
